حجم مبنا چیست ؟ و نحوه محاسبه قیمت ها در بورس

حجم مبنا چیست ؟

حجم مبنا حداقل تعداد برگه سهامی است که باید مورد معامله قرار گیرد تا سهم در پایان روز در قیمتی به ثبت برسد. حجم مبنا برای کنترل رشد بی رویه قیمت سهام در سال 1382تصویب شد. براین اساس درابتدای این قانون ودرسال82اساس براین بود که 15% از سهام کل یک شرکت طی یکسال مورد معامله قرار گیرد و روزهای کاری سال250روز فرض شده بود که بر آن اساس حجم مبنای روزانه یک سهم 0006/0 تعداد کل سهام شرکت میشد.اما از ابتدای سال1383این قانون تغییر کرد و از15درصد به 20% افزایش یافت و حجم معاملات روزانه به 0008/0 کل سهام شرکت افزایش یافت.

برای درک بهتر مثالی از حجم مبنا می زنیم:

فرض کنید سرمایه شرکتی 2میلیارد تومان است.(تعداد سهام این شرکت برابر با 20 میلیون برگه سهم به ارزش اسمی 100تومان است).در این حالت حجم مبنای این شرکت به شکل زیر محاسبه میشود:

16000=۰.۰۰۰۸*20000000

حال فرض میکنیم قیمت روز قبل این سهم2000ریال بوده و امروز معاملات زیر برای سهم اتفاق افتاده است :

ساعت9: 4000 برگه به قیمت1990 ریال

ساعت10: 1000 برگه سهم به قیمت2020 ریال

ساعت11: 2000 برگه سهم به قیمت2030 ریال

ساعت12: 3000 برگه سهم به قیمت2040 ریال

برای محاسبه قیمت پایانی ابتدا میانگین وزنی می گیریم یعنی می گوییم:

7960000=1990*4000

2020000=2020*1000

4060000=2030*2000

6120000=2040*3000

و بعد

20160000=6120000+4060000+2020000+7960000

که برابر کل ارزش معاملات آن سهم می باشد حال برای گرفتن میانگین آنرا تقسیم بر کل تعداد برگه سهام مورد معامله قرارگرفته می کنیم:

2016=10000/20160000

پس میانگین قیمت مورد معامله امروز2016 ریال بوده اگر تعداد برگه مورد معامله به حد نصاب می رسید(از حجم مبنا بیشتر می شد) این قیمت به عنوان قیمت پایانی مورد قبول بود اما چون تعداد برگه سهام مورد معامله قرار گرفته ده هزار تا و حجم مبنای سهم شانزده هزار برگه می باشد پس از تناسب استفاده می کنیم.

اگر 16000برگه مورد معامله قرار می گرفت قیمت سهام 16 ریال رشد می کرد در حالی که 10000 برگه مورد معامله قرار گرفته قیمت چقدر رشد می کند؟

۱۶۰۰۰          ۱۰۰۰۰

ــــــــــــ   =   ـــــــــــــ

16                 X

از تناسب بالا X بدست می آید 10 ریال یعنی قیمت بسته شدن در پایان معاملات امروز برابر با 2010 ریال می شود.

آخرین اطلاعیه شرکت بورس در مورد حجم مبنا:

فعالان محترم بازار سرمایه استحضار دارند که در بازار رقابتی (کارا)، قیمت نتیجه تصمیم و اقدام گروه زیادی از خریداران و فروشندگان است و اجماع آنان را نشان می دهد. در بورس اوراق بهادار ایران حجم مبنا به منظور اطمینان از این‌که تغییر قیمت‌ سهام شرکت های پذیرفته شده دربورس حاصل از معامله حداقل تعداد معینی از سهام شرکت می باشد، تعریف و برای محاسبه آن ضریب هشت درهزار درتعداد سهام تمام شرکت‌ها صرف ‌نظر از اندازه آن ها اعمال گردید. با عنایت به این‌که در مورد شرکت‌های بزرگ هدف مذکور با حجم مبنای کمتری نیز حاصل می‌شود، لذا هیئت مدیره شرکت بورس تصمیم گرفت ضریب محاسبه حجم مبنای شرکت‌هایی که سرمایه آن ها بیشتر از 3000 میلیارد ریال می‌باشد را از هشت در ده‌ هزار به چهار در ده‌ هزار کاهش دهد. بر این اساس از تاریخ 2/4/86 ضریب محاسبه حجم مبنای 11 شرکت  زیربه چهار در ده‌هزارتغییر می‌یابد:

فولاد مبارکه اصفهان ـ سایپا ـ سرمایه گذاری غدیر- ملی صنایع مس ایران ـ ایران خودرو- بانک پارسیان ـ سرمایه گذاری صندوق بازنشستگی ـ سیمان فارس خوزستان ـ گروه بهمن سرمایه گذاری بانک ملی ایران ـ  مدیریت پروژه های نیروگاهی ایران

مزایا و معایب حجم مبنا:

مهم‌ترین مزیت قانون حجم مبنا، جلوگیری از حرکات پرشیب و یکباره در روند قیمت‌ها است، به عنوان مثال زمانی که یک سهم در روند نزولی قرار می‌گیرد، میزان عرضه بر تقاضا فزونی می‌یابد و معمولا این چیرگی عرضه بر تقاضا، آن قدر پررنگ می‌شود که حجم معاملات سهم به شدت کاهش یافته و اصطلاحا معاملات در آن نماد «قفل» می‌شود. (که فعالان بازار از این حالت به عنوان «صف فروش»یادمی‌کنند.)
در این حالت به دلیل کاهش شدید حجم معاملات، بر اساس قانون حجم مبنا درصد نوسان پایان روز نیز کاهش می‌یابد و لذا از سقوط برق آسای سهم جلوگیری می‌شود. (عکس همین حالت در بازار صعودی برقرار است.) اما مساله‌اینجا است که ‌همین ویژگی قانون حجم مبنا بزرگ‌ترین عیب آن نیز به شمار می‌آید، با شکل‌گیری صف‌های خرید و فروش در بازار، حجم زیادی از سرمایه سرمایه‌گذاران در این صف‌ها بلوکه می‌شود، حجمی که می‌تواند با گردش در سایر سهام بازار، بر رونق بورس بیفزاید، بنابراین شکل‌گیری صف‌های خرید و فروش، روانی معاملات (liquidity) در بازار را مورد تهدید قرار می‌دهد.  
به عنوان مثال اگر سهامداری که سهمش در صف فروش فرو رفته، نیاز فوری به سرمایه‌اش پیدا کند، چاره‌ای ندارد، جز آنکه سهم خود را به صورت وکالتی و با قیمتی بسیار پایین تر از ارزش آن به شخص دیگری واگذار کند.
همچنین فرسایشی شدن این صف‌ها (به خصوص صف‌های فروش) می‌تواند اثرات نامطلوبی بر روان جمعی بازار داشته باشد. به عنوان نمونه می‌توان از شرکت‌های سیمانی در سال 84 و یا شرکت‌هایی مانند سرمایه‌گذاری غدیر و سرمایه‌گذاری بانکی ملی – که مدت‌های مدیدی صف فروش بودند- نام برد. (مورد آخر همچنان در صف فروش قرار دارد.)
نکته دیگر اینکه اگر نماد سهم‌هایی که با صف فروش و یا خرید مواجه ‌هستند به دلایلی همچون تعدیل پیش بینی سود، برگزاری مجمع سالانه یا مجمع افزایش سرمایه و ...  متوقف شود، در روز بازگشایی نماد، بازار با در‌نظر گرفتن وضعیت پیش از بسته شدن نماد به آن سهم قیمت می‌دهد، یعنی مثلا اگر سهم پیش از بسته شدن نمادش دارای صف فروش باشد، پس از بازگشایی، بازار آن قدر قیمت را پایین می‌آورد تا قیمت سهم را به نرخ تعادلی مورد نظر برساند، به دیگر سخن بازگشایی نمادها تمام تمهیدات قانون حجم مبنا را نقش بر آب می‌کند! 
نمونه‌هایی از این دست بسیار دیده شده، به عنوان مثال می‌توان شرکت سرمایه‌گذاری غدیر را نام برد که پس از دو نوبت بازگشایی با افتی در حدود 40درصد مواجه شد. شرکت‌های پتروشیمی اراک و خارک، سنگ آهن گل گهر، باما، فرآوری مواد معدنی ایران و گروه بهمن از آخرین نمونه‌های این نوع بازگشایی هستند که توام با کاهش قیمتی بوده‌اند.

نحوه محاسبه قیمت ها در بورس

1- نحوه محاسبه قیمت پایانی

محاسبه قیمت پایانی هر نماد برای اعمال در محاسبات شاخص و درصورتی که نماد مذکور در آن روز معامله داشته باشد، به شرح زیر است:

اگر حجم معامله شده از حجم مبنا کمتر باشد :

Price = Closing price + (Traded volume)/ (Base Volume) *(VWAP - Closing Price)

در این فرمول داریم :

Price= قیمت سهام برای محاسبه در شاخص

Closing price= قیمت پایانی روز معاملاتی قبلی

Traded Volume= حجم معامله شده از آن نماد در جلسه معاملاتی جاری

Base Volume= حجم مبنا

VWAP= قیمت میانگین وزنی، نحوه محاسبه VWAP (Volume Wieghted Average Price ) به شرح زیر است:

VWAP = ?(Price * Traded Volume ) / ?Traded Volume

که در آن:

Traded Volume of trade= حجم هر معامله

Price= قیمت هر معامله

v اگر حجم معامله شده نماد از حجم مبنا بیشتر باشد، همان قیمتVWAP مبنای محاسبه قیمت پایانی در شاخص خواهد بود.

2- نحوه محاسبه شاخص

چگونگی محاسبه شاخص کل، شاخص تابلوهای اصلی و فرعی، شاخص صنعت و شاخص گروه­ها به شرح زیر است:

Index = ?(Pn * Qn )* 100/Base (فرمول لاسپیرز):

Pn= قیمت بر اساس فرمولهای فوق

Qn= سرمایه شرکت

Base= عدد پایه

برای شاخص کل، مجموع حاصلضرب آخرین قیمت در سرمایه کلیه شرکتها بر عدد پایه تقسیم شده و با ضرب در عدد 100 شاخص کل محاسبه می شود.

برای تابلو اصلی و فرعی کسر فوق فقط برای شرکتهای موجود در آن تالار محاسبه شده و برای گروههای صنعت، شاخص آن گروه بر اساس فرمول فوق و فقط برای آن گروهها محاسبه می­شود .

قیمت های تعادلی و تعدیل پایه:

1- هنگام افزایش سرمایه از محل اندوخته (سهام جایزه):

هنگام افزایش سرمایه به­صورت سهام جایزه، با توجه به اینکه در این موارد آورده نقدی نداریم، لذا پایه شاخص نیز تعدیل نخواهدشد و اگر قیمت سهام متناسب با افزایش سرمایه و مطابق فرمول زیر کاهش یابد، شاخص تغییر نخواهد کرد:

Adjusted Price = Close Price / (1+ a)

Adjusted Price= قیمت تعادلی

Close Price= قیمت پایانی روز معاملاتی قبلی

a= ضریب افزایش سرمایه

حال اگر نمادی که افزایش سرمایه داشته است با قیمت تعادلی (Adjusted Price) باز شود، تغییر قیمت در شاخص نخواهیم داشت. بدیهی است اگر نماد مذکور با قیمتی بالاتر از قیمت تعادلی باز شود، افزایش شاخص و در صورتی که با قیمتی پایین تر از قیمت تعادلی باز شود کاهش شاخص خواهیم داشت.

2- هنگام افزایش سرمایه از محل آورده نقدی (حق تقدم خرید):

در هنگام افزایش سرمایه از محل آورده نقدی، با توجه به آورده نقدی یا مبلغ صرف سهام، پایه شاخص مطابق فرمول زیر نیازمند تعدیل خواهدبود::

New Base = Old Base * (Old Cap + 1000 * Right Cap)/ Old Cap

Old Base= پایه شاخص روز قبل

Old Cap= ارزش بازار روز قبل

Right Cap= سرمایه حق تقدم

بعد از باز شدن نماد اگر سهام با قیمت تعادلی زیر باز شود، شاخص تغییر نخواهد یافت و اگر سهم با قیمت بالاتر از قیمت تعادلی باز شود افزایش شاخص خواهیم داشت:

Adjusted Price = (Close Price + 1000* a) / (1+a)

Adjusted Price= قیمت تعادلی پس از افزایش سرمایه

Close Price= قیمت پایانی روز معاملاتی قبل

a= ضریب افزایش سرمایه

شایان ذکر است که هنگام کاهش سرمایه (درصورتی که همراه با آورده نقدی نباشد) نیز همانند سهام جایزه عمل شده و در هنگام محاسبه قیمت تعادلی ضریب افزایش سرمایه منفی است.

3- هنگام افزایش سرمایه همزمان به صورت حق تقدم خرید سهام و سهام جایزه:

در مواقع افزایش سرمایه با توجه به آورده نقدی یا مبلغ صرف سهام نیاز به تعدیل پایه شاخص خواهیم داشت. جهت تعدیل پایه داریم :

New Base = Old Base * (Old Cap + 1000 * Right Cap)/ Old Cap

Old Base= پایه شاخص روز قبل

Old Cap= ارزش بازار روز قبل

Right Cap= سرمایه حق تقدم

بعد از باز شدن نماد اگر سهام با قیمت تعادلی زیر باز شود شاخص تغییر نخواهد یافت و اگر سهم با قیمت بالاتر از قیمت تعادلی باز شود، افزایش شاخص خواهیم داشت:

Adjusted Price = (Close Price + 1000* a) / (1 + a + b)

Adjusted Price= قیمت تعادلی پس از افزایش سرمایه

Close Price= قیمت پایانی روز معاملاتی قبل

a= ضریب افزایش سرمایه حق تقدم

b= ضریب افزایش سرمایه جایزه

شایان ذکر است که کاهش سرمایه (درصورتی که همراه با آورده نقدی نباشد) نیز همانند جایزه عمل شده و در هنگام محاسبه قیمت تعادلی ضریب افزایش سرمایه منفی و جهت تعدیل پایه نیز سرمایه منفی در فرمول لحاظ می شود.

4- هنگام افزودن یک شرکت جدید به شاخص

در هنگام اضافه کردن یک شاخص جدید باید پایه شاخص به نحو زیر تعدیل شود تا تغییری در عدد شاخص نداشته باشیم. بدیهی است که این تعدیل بعد از اولین معامله روی این نماد خواهد بود:

New Base = Old base * (old cap + capital * price) / old cap

New base= پایه جدید شاخص

Old Base= پایه شاخص روز قبل

Capital= سرمایه شرکت وارد شده به شاخص

Price= قیمت معامله شده شرکت وارد شده به شاخص

Old Cap= ارزش بازار در پایان روز معاملاتی قبل ?(Pn * Qn )

5- شاخص بازده نقدی و قیمت

هدف از محاسبه این شاخص تاثیر اعلام سود نقدی بر پایه شاخص است و در حالت اعلام سود با توجه به کاهش احتمالی قیمت سهم، پایه شاخص به نحوی اصلاح خواهد شد که سبب کاهش شاخص نشود.

بدین منظور داریم:

Index Tedpix = ?PnQn *100/ base

Index Tedpix= شاخص بازده نقدی و قیمت

?PnQn= ارزش بازار

Base= پایه

در مواقع اعلام سود نقدی یا افزایش سرمایه جهت تعدیل پایه خواهیم داشت:

Base Tedpix = [Base Tepix * ?(PnQn - DnQn)/ ?PnQn] +

[?(Base Tepix) * Base Tedpix (t-1)/Base Tepix(t-1) ]

Base Tedpix= پایه شاخص بازده نقدی و قیمت

Base Tepix= پایه شاخص کل

PnQn= ارزش بازار (به ازای هر سهم برابر است با قیمت * سرمایه )

DnQn= سود نقدی * سرمایه (به ازای شرکتهایی که سود اعلام کرده اند)

Base Tepix(t-1)= پایه شاخص بازده نقدی و قیمت روز قبل

Base Tepix(t-1)= پایه شاخص کل روز قبل

6- شاخص بازده نقدی

Index Tedix = 1653 * Base Tepix / Base Tedpix

Index Tedix= شاخص بازده نقدی

Base Tepix= پایه شاخص کل

Base Tedpix= پایه شاخص بازده نقدی و قیمت