انواع عقود بانکی در نظام بانکداری اسلامی

انواع عقود بانکی در نظام بانکداری اسلامی شرکت های تعاونی و تولیدی و خدماتی (غیر بازرگانی ومعدنی) که فعالیت آنها در جهت فراهم آوردن وسایل کار و ابزار یا سایر امکانات ضروری ایجاد کار برای اعضا باشد در شرایطی که اعضا خود امکانات لا زم را نداشته باشند. فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا به روش اعطای تسهیلا ت براساس عقود اسلا می تکیه دارد. این روش ها همانگونه که در قانون ذکر شده است به ترتیب عقود اسلا می مناسبی را مطرح می سازد که با بسط روش های عملیاتی در شیوه نامه های بانکی امکان به کارگیری آنها فراهم شده است. اعطای تسهیلا ت مختلف به جز قرض الحسنه و خرید دین از محل منابع سپرده های سرمایه گذاری مدت دار است ولی اعطای تسهیلا ت قرض الحسنه و خرید دین از محل منابع بانک صورت می پذیرد. ۱) تسهیلا ت قرض الحسنه قرض الحسنه عقدیست که به موجب آن یکی از طرفین (بانک) به عنوان قرض دهنده مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به طرف دیگر (افراد یا شرکت ها) واگذار می کند. موارد مجاز اعطای تسهیلا ت قرض الحسنه بدین شرح است: الف) شرکت های تعاونی و تولیدی و خدماتی (غیر بازرگانی ومعدنی) که فعالیت آنها در جهت فراهم آوردن وسایل کار و ابزار یا سایر امکانات ضروری ایجاد کار برای اعضا باشد در شرایطی که اعضا خود امکانات لا زم را نداشته باشند. ب) افرادی که مستقیما به امور کشاورزی و دامپروری مبادرت می کنند و همچنین کارگاه ها و واحدهای تولیدی متعلق به افراد یا شرکت ها به منظور کمک به امر افزایش در تولید در این موارد: جلوگیری از توقف کارگران و واحدهای تولیدی موجود، راه اندازی کارگاه ها و واحدهای تولیدی راکد، ایجاد و توسعه کارگاه ها و واحدهای تولیدی کوچک در شهرهای کوچک و روستاها، رفع نشدن نیاز کارگاه ها یا واحدهای تولیدی از طریق سایر تسهیلا ت، ایجاد تسهیلا ت برای اشخاصی که در بخش کشاورزی فعالیت می کنند و به علت بروز عوامل نامساعد طبیعی نظیر سیل، زلزله، یخبندان، گرما، آفات طبیعی و سایر موارد اضطراری مشابه دچار ضرر و زیان شده باشند. ج) رفع احتیاجات افراد در این موارد: هزینه های ازدواج، تهیه جهیزیه، درمان بیماری، تعمیرات مسکن، کمک هزینه تحصیلی، کمک به ایجاد مسکن در روستاها. علت فراموش شدن موارد فوق از سوی دولت، بانک مرکزی و بانک ها در این سالیان چه بوده است؟ آیا مسائل پنهانی در بین بوده که فقط بند «ج» تسهیلا ت قرض الحسنه اجرایی گردیده؟ با توجه به پرداخت ۳۰ درصد از موجودی و سرمایه گذاری های صورت گرفته در حساب های قرض الحسنه به آحاد جامعه ۷۰ درصد بقیه این گونه حساب ها در چه مواردی هزینه شده است و حقوق تضییع شده جامعه توسط چه کسانی می بایست اعاده گردد؟ آیا تعمیرات یا جعاله مسکن مشمول این عقد نبوده؟ ۲) تسهیلا ت مضاربه مضاربه قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین (مالک) عهده دار تامین سرمایه (نقدی) می شود با قید این که طرف دیگر (عامل) با آن تجارت کند و در سود حاصل شریک باشند. طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا (ماده ۹) مضاربه برای گسترش فعالیت های بازرگانی مطرح شده و به همین جهت طبق تبصره همان ماده بانک ها در امر واردات مجاز به مضاربه با بخش خصوصی نیستند. ۳) فروش اقساطی واگذاری عین به بهای معلوم است بر غیر به ترتیبی که تمام یا قسمتی از بهای مزبور به اقساط مساوی یا غیرمساوی در سررسیدهای معینی دریافت شود. در نظام بانکداری فعلی ایران فروش اقساطی به این عناوین تقسیم بندی شده است: ▪ اول) فروش اقساطی برای تامین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی ▪ دوم) فروش اقساطی وسایل تولید دستگاه ها و تاسیسات. سوم) فروش اقساطی مسکن. طبق آیین نامه قیمت فروش اقساطی کالاها و اموال با توجه به قیمت تمام شده و سود بانک تعیین می شود. کمترین و بیشترین نرخ سود را بانک مرکزی با تصویب شورای پول و اعتبار تعیین می کند. طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا فروش اقساطی برای سرمایه در گردش صرفا باید در اختیار واحدهای تولیدی قرار گیرد در حالی که در سایر تسهیلات فروش اقساطی برای گسترش امور تولیدی و خدماتی است. ۴) تسهیلات مشارکت مدنی: مشارکت مدنی در آمیختن سهم الشرکه نقدی یا جنسی شریک با سهم الشرکه نقدی یا جنسی بانک به نحو مشاع برای انجام کار معینی در زمینه های تولیدی بازرگانی و خدماتی به مدت محدود و به قصد انتفاع است از تسهیلات مشارکت مدنی برای گسترش امور تولیدی بازرگانی و خدماتی استفاده می شود به همین دلیل مشارکت مدنی شامل کلیه بخش های اقتصاد است. ۵) تسهیلات مشارکت حقوقی: مشارکت حقوقی «تامین قسمتی از سرمایه شرکت های سهامی جدید یا خرید قسمتی از سهام شرکت های سهامی موجود است». در صورتی که شرکت ها سهامی در حال تاسیس باشند بانک ها با خرید تا ۴۹ درصد سهام این گونه شرکت ها می توانند تسهیلات در اختیار آنها قرار دهند. در صورتی که شرکت های سهامی موجود برای امر توسعه و تکمیل یا تبدیل مطالبات بانک بر سرمایه برنامه داشته باشد بانک از طریق خرید ۴۹ درصد سرمایه جدید تسهیلاتی در اختیار شرکت های سهامی قرار می دهد. تسهیلات مشارکت حقوقی از جمله ابزارهایی است که در نظام جدید بانکی سرمایه گذاری های بلند مدت واحدهای اقتصادی را که در امر تولید، بازرگانی و خدمات اشتغال دارند شامل می شود. ۶) تسهیلات اجاره به شرط تملیک: اجاره به شرط تملیک قرارداد اجاره ای است به شرط آنکه مستاجر در پایان مدت اجاره عین مورد اجاره را تملیک کند. اجاره به شرط تملیک از عقود خاصی است که بدون واگذاری و تملیک عین مورد اجاره تا پایان دوره اجاره اداره امور اموال و کالاها را همچنان در اختیار بانک باقی می گذارد. با استفاده از این روش بانک ها برای گسترش بخش وسیعی از اقتصاد شامل امور خدماتی، کشاورزی، صنعتی و معدنی و مسکن تسهیلات در اختیار متقاضیان قرار می دهد. در این قرارداد مبلغ کل مال الاجاره، تعداد و میزان هر قسط مال الاجاره و نیز مدت قرارداد تعیین شده است. کالاهایی که عمر مفید آنها کمتر از دو سال است نمی توانند موضوع قرارداد باشند و معمولا بانک ها قبل از انعقاد قرارداد مکلفند بیش از ۲۰ درصد قیمت تمام شده اموال مورد اجاره را به عنوان قسمتی از اجاره دریافت کنند. ۷) تسهیلات بانکی جعاله: جعاله التزام شخص (جاعل یا کارفرما) به ادای مبلغ با اجرت معلوم (جعل) در مقابل انجام عملی معین است. طرفی که عمل را انجام می دهد عامل یا پیمانکار نامیده می شود. طبق ماده ۱۶ قانون عملیات بانکی بدون ربا از جعاله به منظور گسترش امور تولیدی بازرگانی و خدماتی استفاده می شود. این عقد از جمله تسهیلات کوتاه مدت بانک ها است و بانک طبق آیین نامه ها می توانند به عنوان عامل یا حامل اقدام به جعاله کند. ۸) تسهیلات بانکی از طریق بیع سلف: معامله سلف در عملیات بانکی پیش خرید نقدی محصولات تولیدی (صنعتی، کشاورزی و معدنی) است به قیمت معین برای تامین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی. تسهیلات سلف صرفا برای سرمایه در گردش واحدهای تولیدی است و شامل خرید کالا های موجود نمی شود. ۹) تسهیلا ت بانکی از طریق مزارعه: مزارعه عقدیست که به موجب آن یکی از طرفین زمینی را برای مدت معین به طرف دیگر می دهد که آن را زراعت کند و حاصل را تقسیم کنند. طبق آیین نامه های موجود بانک ها زمانی می توانند تسهیلا ت مزارعه را در اختیار کشاورزان قرار دهند که اراضی مزروعی در مالکیت یا تصرف آن ها باشد و در این صورت علا وه بر اراضی مزروعی می توانند وسایل تولید و حمل و نقل را نیز طبق قرارداد تامین کنند. ۱۰) تسهیلا ت بانکی از طریق مساقات: مساقات عقدی است شبیه مزارعه و تسهیلا ت کوتاه مدتی است برای تامین نیازهای مالی در بخش کشاورزی. مساقات معامله ای است که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معینی از ثمره واقع می شود و ثمره اعم است از میوه، برگ گل و غیره. برای اعطای تسهیلا ت مساقات بانک ها می توانند به عنوان مالک باغ ها و درختان، ثمره را که نسبت به عین آن مالکیت پیدا کرده اند و سایر عوامل لا زم را نظیر آب، کود، سم و وسایل حمل و نقل را در اختیار عاملا ن زراعی قرار دهند. ۱۱) بیع دین: خرید دین به تنزیل اسناد و اوراق تجاری اطلا ق می شود که مفاد آن حاکی از بدهی ناشی از معاملا ت تجاری باشد. نکته مهم در خرید دین تاکید بر حقیقی بودن بدهی ناشی از معاملا ت تجاری است که موضوع این تسهیلا ت قرار می گیرد، بنابراین سفته یا برات مورد معامله باید حقیقتی باشد و بانک ها از معامله با بروات و سفته های صوری منع شده اند. ۱۲) سرمایه گذاری مستقیم: عبارت است از سرمایه گذاری مستقیم بانک برای اجرای طرح های تولیدی و عمرانی انتفاعی. این سرمایه گذاری ها با توجه به اولویت های برنامه توسعه اقتصادی صورت می گیرد و پس از رسیدن به مرحله بهره برداری بانک ها با هماهنگی شورای عالی بانک ها می توانند سهام شرکت سرمایه گذاری را به فروش برسانند و وقتی که نسبت سهام بانک ها در این شرکت ها به ۴۹ درصد یا کمتر کاهش یافت ادامه عملیات تابع مشارکت حقوقی خواهد شد.

نویسنده : سروش دانش

روزنامه مردم سالاری